"Birinci Dünya Savaşı'na katıldıktan kısa bir süre sonra Osmanlı devleti 14 Kasım 1914'te cihad ilan etti.
Amaç, Rusya'daki Türk-Müslüman cemaati de dahil olmak üzere Osmanlı sınırları dışında kalan 200 milyondan fazla Müslümanı geniş bir şekilde kullanmak ve tüm Türk-İslam dünyasını Müttefiklere karşı mücadelede seferber etmekti. Sonuç olarak, Osmanlı devletinin bu yöndeki planları kendi kendini haklı çıkarmadı. Ancak Osmanlı padişahının çağrısına Türkiye dışında yaşayan, Müttefiklerin kontrolü ve kolonileştirmesi altında yaşayan Müslümanlardan olumlu yanıt verenler oldu. Bu anlamda Kafkasya ve Güney Azerbaycan'da yaşayan Türk-Müslüman gruplara özellikle dikkat çekmek gerekir.
T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi ve Genel Tarihsel ve Stratejik Etüd'de yer alan "Birinci Dünya Savaşı'nda Azerbaycanlıların Çanakkale Savaşı'na ve Osmanlı ordusunda savaşan Azerbaycanlıların katılımı" konulu uzun süreli araştırmamıza göre Birinci Dünya Savaşı'nda Osmanlı ordusuna karşı savaşan Osmanlılar Arşivi Şehit olan veya gazileri amellerine göre iki gruba ayırabiliriz:
1) Osmanlı padişahının, halifesinin çağrısına olumlu cevap verenler.
2) Anavatanlarını sömürge rejiminden kurtarmak için Osmanlı devletinin yardımına güvenen aydınlar.
"Azerbaycanlıların Çanakkale Savaşına katılımı" konusunu incelemek için Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Osmanlı Arşivi'ndeki tüm Çanakkale dosyalarını (yaklaşık 1.200 portföy) içerir, ATASE arşivi Çanakkale Savaşı ve Çanakkale Savaşı'nın tüm kataloglarını içerir. Birinci Dünya Savaşı ve Milli Savunma Bakanlığı arşivleri.Kesinlikle Türkiye'de 1914'ten beri yayınlanan tüm gazete ve dergiler ile 1914'ten günümüze Çanakkale'de ve genel olarak Birinci Dünya Savaşı'nda Türkçe olarak yayınlanan tüm bilimsel yayınlar tarafımızdan incelenmiştir. Ön sonuç olarak Çanakkale Savaşı'na katılan ve öldürülen Güney Azerbaycan ve Kafkasya'dan 19 Müslüman'ın ismini tespit edebildik. Bu rakam ileride yapılacak çalışmalarda artabilir.
Tarihi kaynaklara ve Osmanlı arşiv malzemelerine atıfta bulunulmadan ortaya konan "Çanakkale Savaşına 3.000 Azerbaycanlı katıldı" tezinin ciddi bir bilimsel dayanağı yoktur ve bu tür figürler popülisttir. Osmanlı arşiv materyallerinin incelenmesinden genel sonucumuz, Osmanlı ordusunda savaşan Kafkas gönüllülerinin Osmanlı ve Alman hükümetlerinin Kafkas politikalarına uygun olarak ağırlıklı olarak Doğu Cephesinde savaştığıdır.
Osmanlı ordusunda gönüllü olarak savaşan Azerbaycanlılarla ilgili olarak, Birinci Dünya Savaşı sırasında özellikle 1915'ten itibaren Kafkas Müslüman taburlarının ve Güney Azerbaycan halkından gönüllülerin oluştuğunu belirtmek mümkündür. Bu taburlarda yer alan gönüllüler Kafkasya ve Güney Azerbaycan'dan geldiği ve bölgeyi iyi tanıdığı için Kafkas cephesinde kullanılmasına karar verildi ve bu gönüllü taburlar Çanakkale cephesine gönderilmedi. Kısacası Azerbaycanlı gönüllüler Çanakkale cephesinde değil Kafkas cephesinde savaştı. Bu gönüllü taburlar Erzurum, Musul ve Van'daki askeri karargahlardan komuta edildiler ve oradaki Osmanlı ordu komutanlarına tabi oldular. Ancak Batı Cephesi'ne çeşitli orduların bir parçası olarak gönderilen Azeri gönüllüler de Çanakkale Savaşına katılmış ve birçok kahramanlık göstermişlerdir.
Osmanlı topraklarında örgütlenen ve Kafkasya cephesinde Rusya'ya karşı Osmanlı orduları ile yan yana savaşan ve İstanbul hükümetine karşı ayaklanmaları bastıran Azerbaycan gönüllü taburlarından şu sözlerden bahsedebiliriz: Omar Naji taburu (500 süvari) , Rushani bey (300 gönüllü), Kamil Paşa Alayı, Amir Aslan Han Khoyski Taburu (gönüllü süvari birimi), Amir Hashmat Taburu (7000 gönüllü), Şeyh Şarafaddin Taburu (300 gönüllü), İbrahim Cahangirzadeh Alayı, Dağıstan Gönüllü Hüseyin Alayı (300) Alay (Balkan Savaşları sırasında düzenlenen "Kafkas Gönüllü Alayı") vb.
Osmanlı arşivlerinde Kafkas cephesinde savaşan Azerbaycanlı gönüllülerle ilgili birçok belge bulunmaktadır. Bu belgelerden yola çıkarak bu gönüllü taburları hakkında kısaca bilgi vermek istiyorum. Birinci Dünya Savaşı zamanı Osmanlı özel servislerinin Kafkaslar, Kırım, Kazan ve Orta Asya'da hizmet veren yaklaşık 70 gönüllüsü vardı. 1915 yazında Kafkas kökenli Omar Naji liderliğinde 500 ve Alman subay Schaeubner liderliğinde 130 süvari birliği oluşturuldu. Kısa bir süre sonra Schaeubner'ın 130 kişilik birimi Omar Naji'nin emrine verildi. Omar Naji'nin taburu çoğunlukla Osmanlı Türkleri idi."
Haberhergun
